Fel cogyddes, fel bwytwraig, ac fel awdur sgwennu bwyd, dwi’n ymfalchio yn y ffaith y gwna i fwyta ac yfed unrhywbeth! Bwytais falwod ym Mharis, yfais Raki yn Istanbul, a llowciais Tripe (ymysgaroedd) mewn bwyty yn rhanbarth Tseineaidd dinas Toronto, Spedina Street. Mae’n arwydd o aeddfedrwydd, a pharch at y cogydd, i dderbyn pob offrwm gyda gras – ac i sawru profiad bywyd newydd sbon!
Ond bu gen i gyfrinach… un reit gywilyddus a dweud y gwir. Tan yn ddiweddar roedd yn GAS gen i fadarch o bob math. Roedd yr atgasedd afresymol (sy’n go gyffredin, mae gen i ofn) yn seiliedig ar brofiadau fel plentyn, o ganfod madarch yn Sbag Bol Mam.
Nawr, i bawb sy’n caru madarch (a da chi’n fyddin go sylweddol), does dim byd rhyfedd am ganfod madarch yn eich bwyd. Ond mae’r Spag Bol yn enghraifft da… cynhwysyn twyllodrus oedd y madarch i mi fel plentyn; roedd yn smalio bod yn gig, ond yr eiliad i mi ei gnoi, fedrwn i mond ddychmygu mai slywen oedd y bastad bach ar fy nhafod.
Y gwead, felly, oedd fy mhroblem fawr… a’r ffaith ei fod yn dynwared cig ar yr arwyneb. Credais hefyd ar y pryd fod madarch yn ddi-flas; roedd o’n ‘gatecrasher’ i’r parti, yno i amsugno blasau’r cyfoethog, neu – ar yr adegau prin hynny y byddai Mam yn mentro’i baratoi – yn chwarae ‘starring role’ mewn yn y saig atgas (i mi) , Beef Stroganoff.
I achub fy ngham, hoffwn esbonio – dwi ddim yn wehil hollol anwaraidd. Os cawn fy ngwahodd i gartref unrhywun arall, a chael cynnig saig oedd yn cynnwys madarch, yna bydden i’n ei lowcio’n anfoddog, ond gyda gwên ar fy ngwyneb. Gyfeillion, mae gen i fy safonau; ‘cofia pwy wyt ti’, fel medde fy ffrind, Ein Morse!
Dim ond yn lled-ddiweddar y des i ddeall mod i wedi camddeall madarch yn llwyr. Ces fy magu ym mhresenoldeb ‘button mushrooms’ yn bennaf, y pethe bach gwynion na yr oedd disgwyl i mi eu plicio. Doedd gen i ddim syniad am yr ystod eang iawn o amrywiaethau – na chwaith eu hamryw ‘swyddogaethau’. Nawr, dwi ddim am fentro awgrymu mod i’n arbenigwraig o bell ffordd; rwy’n derbyn mai disgybl dosbarth derbyn ydw i yn y maes madarchol.
Un peth wnaeth helpu oedd fy ngyrfa fel beirniad bwytai, gan ddod i werthfawrogi rôl blasau a chyfraniadau madarch gwahanol – o Portabello i Shiitake – mewn seigiau gwahanol o safon eithriadol. Ac yng ngastronomeg Siapaneaidd, gyda’r pwyslais ar flas dwys a ‘daearol’ umami, dyrchefir madarch i’r uchelfannau.
Peth arall oedd dod i adnabod Cynan Jones, ‘Mr Madarch’ sy’n byw yn Nanmor, Eryri. Gyda June ei wraig ( a bellach hefyd Gwenllian ac Arwyn Groe) mae nhw’n genhadon dros hyrwyddo madarch Cymreig yn rhyngwladol.
Mae eu rhinflasau (‘seasonings’) yn gynhwysion defnyddiol yn fy nghegin; ar gyngor Cynan, er enghraifft, dwi’n taenu pinsiad o rinflas ‘Umami’ dros fy stecen cyn ei ffrïo, i ddwyshau’r pleser pur o’i fwyta i swper, ac mae hefyd yn chwarae rhan yn fy rysait, Amen Ramen. Hefyd, mae’r madarch Shiitake sych yn ddefnyddiol dros ben, i greu stoc â blas dwys, i gyfoethogi caserôl, neu hyd yn oed omlet i ginio.
Ond y llynedd ges i’r ffliw, un andros o gas, a bues i’n teimlo’n ‘glwc’ am fis a hanner. Pan o’n i’n ddigon da i ymweld â Dad, ond dal â mhen yn fy mhlu, paratodd Dad ginio cyflym o fadarch ar dôst, a fyth ers hynny dyma saig hynod lawen. Sôn am ddarganfyddiad y mileniwm i mi, ac un hynod gysurlon, ac ar ben popeth, saig syml, rhad a chyflym! Roedd yr effaith ar y Lowri liprynaidd fy fel canfod llyn mewn anialwch tanbaid, a’r effaith ar fy ysbryd -fel manna o’r nefoedd – yn bur adfywiol.
Maddeuwch i mi, bawb a fu’n bleidiol i fadarch o’r cychwyn cyntaf, yn rowlio’ch llygaid ar y moliant dros-ben-llestri hwn i saig mor sylfaenol. Ydw, dwi’n cyfaddef, dwi’n basic bitch pan mae’n dod at fyd madarch… ond fel pob efeng-yl, dwi’n danbaid drostynt bellach. Felly dyma chi rysait am frecwast neu ginio sy’n hynod syml, i ddenu defaid colledig eraill yn ôl at y pr(a)idd. Yn y cyfamser, croeshoeliwch fi, gyfeillion!
Madarch ar Dôst
Cynhwysion
1 Madarchen Portabello
25g Menyn Hallt
1 Gewin Garlleg
1 Llwy De o Ddail Persli neu Ddail Coriander Ffres
Tafell o Fara Surdoes
Dull
Torrwch fadarchen fawr Portabello yn ddarnau mân, yna estynwch ffrimpan. Toddwch y menyn hallt yn y badell ffrïo ar wres cymhedrol.
Gratiwch y garlleg – dwi’n defnyddio Microplane, fy hoff declun yn y gegin – cyn ei ychwanegu at y menyn, a’i ffrïo am funud.
Yna ychwanegwch y madarch, a’u ffrïo yn y menyn garlleg am bum munud. Bydd y gegin yn llenwi ag arogl anhygoel i ddenu dŵr i’r dannedd!
Yn y cyfamser torrwch dafell o fara surdoes (neu unrhyw ddarn o fara ry chi’n mwynhau ei fwyta!) a’i dostio.
Pan fydd y tost yn barod, gosodwch ar blât, cyn taenu’r madarch a’r menyn garlleg drosto. Yn olaf, torrwch ddail persli neu goriander yn fân a’u taenu dros y cyfan. Bendigedig! Bon apetit x
Lowri Haf Cooke 